Ερωφίλη και Πανάρετος

Η Ερωφίλη είναι τραγωδία του Γεώργιου Χορτάτση. Είναι η πιο γνωστή τραγωδία της κρητικής λογοτεχνίας. Πρέπει να γράφτηκε περίπου το 1595 (αφού αναφέρεται στην επιδημία πανούκλας που έπληξε την Κρήτη ανάμεσα στο 1592 και το 1595) και εκδόθηκε πρώτη φορά το 1637 στη Βενετία.Το έργο αφιερώνεται στον δικηγόρο Ιωάννη Μούρμουρη, δικηγόρο από τα Χανιά. Είναι γραμμένη σε δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο, με εξαίρεση τα χορικά, που είναι γραμμένα σε ενδεκασύλλαβους σε τερτσίνες (τρίστιχες στροφές).

Η Ερωφίλη βασίζεται στο ιταλικό έργο Orbecche (παραστάθηκε το 1541 και τυπώθηκε το 1543) του Giovani Batista Giraldi (1504-1573), χωρίς όμως να είναι δουλική απομίμηση.



Γιάννης Τσαρούχης (1934)



Η τραγωδία αποτελείται από πρόλογο, πέντε πράξεις, χορικά στο τέλος κάθε πράξης και ιντερμέδια (αυτόνομα μουσικοχορευτικά επεισόδια που παρεμβάλλονται μεταξύ των πράξεων). Το έργο διαδραματίζεται στην Αίγυπτο. Ο βασιλιάς της χώρας, Φιλόγονος, έχει σκοτώσει τον αδερφό του, νόμιμο βασιλιά, και έχει ανέβει στο θρόνο μαζί με τη γυναίκα του αδερφού του. Ο βασιλιάς έχει μια κόρη, την Ερωφίλη, που ερωτεύεται έναν νέο που ζει στη βασιλική αυλή, τον Πανάρετο. Ο Πανάρετος είναι γιος του βασιλιά της Τσέρτσας (ίσως να εννοείται η Γεωργία) που έχει κυριευθεί από εχθρούς· έχει καταφύγει στην Αίγυπτο κρατώντας κρυφή την ταυτότητά του γιατί κινδυνεύει η ζωή του, αφού είναι νόμιμος διάδοχος του θρόνου. Οι δύο νέοι έχουν μεγαλώσει μαζί και η φιλία τους εξελίσσεται σε έρωτα που σφραγίζεται με έναν μυστικό γάμο τον οποίο γνωρίζουν μόνο εκείνοι οι δύο.

Τα βασικά πρόσωπα είναι τρία: η Ερωφίλη, ο Πανάρετος και ο Βασιλιάς Φιλόγονος. Ο κάθε ήρωας έχει ένα έμπιστο πρόσωπο: η Ερωφίλη τη νένα Χρυσόνομη, ο Πανάρετος τον φίλο του Καρπόφορο και ο βασιλιάς έναν πιστό Σύμβουλο. Ο χορός αποτελείται από γυναίκες της ακολουθίας της Ερωφίλης και εμφανίζονται επίσης το φάντασμα (Ασκιά) του δολοφονημένου αδερφού του Φιλόγονου και ένας μαντατοφόρος. Τηρείται η κλασικίζουσα ενότητα της δράσης, του χώρου και του χρόνου (ενιαίο θέμα, που διαδραματίζεται σε έναν χώρο και η δράση διαρκεί μία ημέρα).

Το έργο προλογίζεται από τον Χάρο, που αναφέρεται στην παντοδυναμία του και στη ματαιότητα της δόξας και των υλικών αγαθών. Στην πρώτη πράξη εμφανίζεται αρχικά ο Πανάρετος που αποκαλύπτει στον Καρπόφορο το μυστικό του κρυφού γάμου (ενώ μέσα από τη συζήτηση οι θεατές πληροφορούνται για τη βασιλική καταγωγή του) και σε επόμενη σκηνή ο Βασιλιάς αποκαλύπτει στον Σύμβουλο το σχέδιο να παντρέψει την Ερωφίλη και τα προξενιά που του έχουν προτείνει. Στο πρώτο χορικό υμνείται η παντοδυναμία του Έρωτα.



Μακέτα για το κοστούμι της Ερωφίλης στην παράσταση που ανέβασε η φοιτητική
θεατρική ομάδα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1949, 1950), με σκηνοθέτη το Λίνο
Πολίτη και σκηνογράφο τον Γιάννη Τσαρούχη. Δεκαπέντε περίπου χρόνια μετά την παρά-
σταση του Λαϊκού Θεάτρου, ο Τσαρούχης σκηνοθετεί με άλλη ματιά το ίδιο έργο. Τώρα η
Ερωφίλη του κατοικεί σε ένα αναγεννησιακό παλάτι με έντονα κλασικιστικά στοιχεία. 



Στη δεύτερη πράξη, μετά από ένα μονόλογο του Βασιλιά στον οποίο εκφράζει την αγάπη για την κόρη του, εμφανίζεται στη σκηνή η Ερωφίλη που αφηγείται ένα εφιαλτικό όνειρο και συζητά με την παραμάνα της για τη δυσκολία της κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει. Στο τέλος της σκηνής ο Βασιλιάς στέλνει τον Πανάρετο να πείσει την Ερωφίλη να αποδεχτεί ένα από τα δύο προξενιά. Στο χορικό καταδικάζεται η ηθική κατάπτωση και η υπερηφάνεια του ανθρώπου.

σχεδίασμα και μακέτα του σκηνικού από την παράσταση της Ερωφίλης από τη
Λαϊκή Σκηνή του Καρόλου Κουν, το 1934.

ΜΟΙΡΑ ΚΑΚΗ ΚΙ ΑΝΤΙΔΙΚΗ

Τα γέλια με τα κλάματα, με τη χαράν η προίκα

μιαν ώραν εσπαρθήκασι κι ομάδι εγεννηθήκα.

Γιαύτως μαζί γυρίζουσι και το  'να τ' άλλο αλλάσσει

Κι όποιος εγέλα το ταχύ κλαίγει πρίχου βραδυάσει...

[...]

Μοίρα κακή κι αντίδικη, τυραννισμένη μοίρα,
ποια πάθη απού τον έρωτα, ποιες πρίκες δεν επήρα;
Πότες τους αναστεναμούς, γή πότες τ’ ωχ, οϊμένα
τα χείλη μου εσκολάσασι τα πολυπρικαμένα;
Πότες κι εμέ τ’ αμμάτια μου μιαν ώραν εστεγνώσα,
πότες γλυκιά τα σφάλισα κι ανάπαψη μου δώσα;
Στη δούλεψη κι εις τσι καημούς μικρή περίσσα εμπήκα
τσ’ αγάπης, κι όλα τα κακά κι οι παιδωμές μ’ ευρήκα.
Μόνια μου με τον έρωτα κάθ’ ώραν επολέμου,
και κιανενός τα πάθη μου δεν έδειχνα ποτέ μου.

[...]

χίλιες φορές μ' εξόδεψε, χίλιες να πιάνει τόπο

στο νου μου δεν τον άφηνα, μ' ένα ή μ' άλλον τρόπο,

χίλιες τ' αυτιά εμολύβωνα, για να μηδέ γροικούσι

τσι σιργουλιές του τσι γλυκές τα μέλη να πονούσι...

Μα κείνος, μάστορας καλός γιατ' ήταν του πολέμου,

μέρα και νύκτα δυνατό πόλεμον έδιδέ μου...

Κι ώρες γλυκύς μου φαίνετο, κι ώρες πρικύς περίσσια

κι ώρες στρατιώτης δυνατός, κι ώρες παιδάκιν ίσια...

Κι εδά που καλορίζικη παρ ' άλλην εκρατούμου

και χίλιες έτασσα χαρές και ανάπαψες του νου μου,

τόνε θωρώ, τον πίβουλο και την αγάπη αρχίζει

την ψεύτικη που μου 'δείχνε σε μάχη να γυρίζει.

Χίλια ακριβά τασσίματα μότασσε πάσα μέρα,
Και χίλια μόκτιζε όμορφα περβόλια στον αέρα.
Χίλιες ζουγράφιζε χαρές μέσα στο λογισμό μου
Και χίλιες έδειχν' ομορφιές πάντα των ομματιών μου

Τόσον οπού μ' ενίκησε, και δούλη απόμεινά του
Και τσι καημένης μου καρδιάς την εξουσιά έδωκά του.

Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις.

Πρώτη εκτέλεση: Φλέρυ Νταντωνάκη, « Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ», 1972

Ο ΟΙΩΝΟΣ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΤΗΣ ΕΡΩΦΙΛΗΣ:

Στην τρίτη πράξη δεσπόζει αρχικά ο διάλογος μεταξύ της Ερωφίλης και του Πανάρετου, που ανταλλάζουν όρκους αιώνιας πίστης, και στη συνέχεια η εμφάνιση της σκιάς του δολοφονημένου βασιλιά που ορκίζεται να εκδικηθεί τον Φιλόγονο. Η πράξη κλείνει με έναν αλαζονικό μονόλογο του Φιλόγονου που μακαρίζει τον εαυτό του για την τύχη και τη δύναμή του και ανακοινώνει την επιθυμία του να συναντήσει την Ερωφίλη για να συζητήσουν για τα προξενιά. Στο χορικό οι γυναίκες καταδικάζουν την επιθυμία για πλούτο και δόξα.

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΠΑΝΑΡΕΤΟΥ:

Τον ουρανό στοχάζομαι και τσ' ομορφιές του κόσμου
Και σκοτεινό κι ολότυφλο μου φαίνεται το φώς μου.

Γιατί δεν είναι μπορετό κορμί να ξεχωρίσει
Από την ίδια του ψυχή και να μπορεί να ζήσει.

Χωρίς αέρα το πουλί, χωρίς νερό το ψάρι
Πώς είναι τάχα δυνατό νά 'χουνε ζήσης χάρη;

Και ποιος μιάς κόρης όμορφης φιλιά κι αγάπη χάνει
Κι απέ δεν έχει πεθυμιά πάραυτας ν' αποθάνηι.

Συχνά πολύ αναστέναξα και με περίσσια ζάλη
Τούτα τα λόγια η γλώσσα μου τα πικραμένα ελάλει.

Γιατί ποια ελπίδα με κρατεί, ποιο θάρρος σ' τέτοια κρίση,
Και δεν αφήνει τη φωτιά του πόθου μου να σβήσει;

Τον ουρανό, τη θάλασσα, τη γή και τον αέρα,
Τα' άστρα, τον ήλιο το λαμπρό, τη νύκτα, την ημέρα,
Παρακαλώ ν' αρματωθού, να 'ρθούν αντίδικά μου,
Την ώρα οπ' άλλος θέλει μπεί πόθος εις την καρδιά μου!

ΜΟΥΣΙΚΗ: ΝΙΚΟΣ ΜΑΜΑΓΚΑΚΗΣ

ΕΡΜΗΝΕΙΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΠΑΝΑΡΕΤΟΥ ΚΑΙ ΕΡΩΦΙΛΗΣ:

ΠΑΝΑΡΕΤΟΣ:

Στον ήλιον έχω ντήρηση κι εις τ' άστρα που περνούσι

και τσι μορφιές σου, αφέντρα μου, κάτω στη γη θωρούσι

μηδέ χυθού κι αρπάξου σε...

ΕΡΩΦΙΛΗ:

Ή όμορφη είμαι ή άσκημη. Πανάρετε, ψυχή μου,

για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου.

"ο ομορφότερος ερωτικός διάλογος που έγραψε ποτέ Έλληνας ποιητής" 

Αλέξης Σολωμός

Στην τέταρτη πράξη αποκαλύπτεται πως ο βασιλιάς ανακάλυψε την κρυφή σχέση της Ερωφίλης και του Πανάρετου. Ο σύμβουλος προσπαθεί να τον ηρεμήσει και η Ερωφίλη αντιστέκεται απέναντί του προσπαθώντας να τον στρέψει με το μέρος της. Παρά τις παροτρύνσεις του χορού και του συμβούλου ο βασιλιάς ανακοινώνει την απόφασή του να θανατώσει τον Πανάρετο, τον οποίο συναντά στην τελευταία σκηνή της πράξης. Ο Πανάρετος επιχειρεί να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά και επιμένει για τη βασιλική καταγωγή του χωρίς να γίνεται πιστευτός. Στο χορικό οι γυναίκες παρακαλούν τον Ήλιο να βοηθήσει το ζευγάρι.

ΤΟ ΜΟΙΡΟΛΟΪ ΤΗΣ ΕΡΩΦΙΛΗΣ:

Ως Ερωφίλη η Βάσω Μανωλίδου

Στην πέμπτη πράξη ανακοινώνεται από τον μαντατοφόρο στον Χορό η σκληρή τιμωρία του Πανάρετου: ο βασιλιάς τον σκότωσε, του έκοψε το κεφάλι, τη γλώσσα και τα χέρια και του ξερίζωσε την καρδιά, με σκοπό να τα προσφέρει ως δήθεν γαμήλιο δώρο στην Ερωφίλη. Η συνάντηση πατέρα και κόρης γίνεται στην επόμενη σκηνή και ο βασιλιάς προσποιείται πως αποδέχεται το γάμο και προσφέρει μία λεκάνη με τα κομμένα μέλη του Πανάρετου στην Ερωφίλη. Εκείνη αυτοκτονεί και στο τέλος του έργου ο χορός σκοτώνει το Βασιλιά.

Ψηφιοποιημένη η έκδοση όλης της Ερωφίλης

 Ο ποιητής Γεώργιος Χορτάτσης

Ο Γεώργιος Χορτάτσης γεννήθηκε στο Ρέθυμνο στα μέσα του 16ου αιώνα και πέθανε μετά το 1605. Είναι σύγχρονος του Σαίξπηρ και του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου….Καταγόταν από αρχοντική γενιά του Βυζαντίου και οι πρόγονοί του έφτασαν στην Κρήτη από τη Μικρά Ασία. Η οικογένειά του ανήκε στην τάξη των ευγενών ή των μεγαλοαστών. Οι Χορτάτσηδες αναφέρονται από έναν Ιταλό περιηγητή του 15ου αιώνα ως η πρώτη οικογένεια που εγκαταστάθηκε στην Κρήτη την εποχή του Νικηφόρου Φωκά…. Το έργο του περιλαμβάνει όλα τα είδη του αναγεννησιακού θεάτρου: κωμωδία Κατσούρμπος, τραγωδία Ερωφίλη, ποιμενικό δράμα Πανώρια, τα οποία συνέγραψε στα τέλη περίπου του 16ου αιώνα, την εποχή δηλαδή που η Κρήτη βρισκόταν στην καλλιτεχνική και πνευματική της ακμή. Ο Χορτάτσης χαρακτηρίστηκε αναγεννησιακός ποιητής. Η γλώσσα του είναι δημοτική, ιδιωματική. Το κρητικό ιδίωμα, καθαρό και απαλλαγμένο από ξένες γλωσσικές επιδράσεις, σε συνδυασμό με το έντεχνο και επιμελημένο ύφος, καθηλώνει τον αναγνώστη ή ακροατή.